Uzyskanie prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku albo notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia nie jest równoznaczne z dokonaniem podziału majątku spadkowego. Jeśli spadkobiercy chcą dokonać między sobą podziału tego majątku, aby każdy z nich był właścicielem określonych przedmiotów i praw wchodzących w skład spadku, to muszą dokonać działu spadku. W niniejszym artykule dowiesz się przede wszystkim co to jest scheda spadkowa, co wchodzi w skład schedy oraz jakie są zasady zaliczania darowizn i zapisów windykacyjnych do schedy.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat działu spadku, to zapoznaj się z artykułem: „Co to jest dział spadku i jak dokonać działu spadku?”.
Co to jest scheda spadkowa?
Przepisy kodeksu cywilnego nie zawierają definicji i nie określają precyzyjnie co to jest scheda spadkowa. Przez schedę można rozumieć majątek spadkowy, który finalnie przysługuje poszczególnym spadkobiercom w wyniku dokonanego działu spadku. W skład tego, co określamy jako scheda spadkowa wchodzi majątek uzyskany nie tylko po śmierci spadkodawcy, ale również przekazany przez niego poszczególnym spadkobiercom jeszcze przed śmiercią poprzez dokonane przez niego darowizny.
Często bowiem zdarza się, że np. rodzic kupuje jednemu ze swoich dzieci mieszkanie i przekazuje je dziecko w drodze darowizny. Po śmierci rodzica do schedy spadkowej tego dziecka będzie musiała zostać zaliczona – podczas dokonywania działu spadku – właśnie ta darowizna, co spowoduje, że wartość majątku, które otrzyma takie dziecko, będzie odpowiednio mniejsza.
Zaliczenie darowizny na schedą spadkową
Dokonywanie przez spadkobiercę jeszcze za życia darowizn na rzecz określonych osób, prowadzi w istocie do uszczuplenia majątku spadkowego, który będzie przedmiotem dziedziczenia między spadkobiercami po śmierci spadkodawcy. Przeciwdziałać temu ma przewidziany w przepisach obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową.
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Zaliczenie to służyć ma do przywrócenia równowagi jeśli chodzi o korzyści majątkowe uzyskiwane w ramach dziedziczenia ustawowego przez poszczególnych spadkobierców.
Należy zaznaczyć, że zaliczanie darowizn i zapisów windykacyjnych dotyczy tylko dziedziczenia ustawowego. Nie występuje ono w ogóle przy dziedziczeniu testamentowym, a więc gdy spadkobierca sporządził testament i w nim postanowił, kto ma być spadkobiercą i jaką część majątku spadkowego ma otrzymać. W testamencie spadkodawca nie może też nałożyć na spadkobierców obowiązku zaliczenia darowizn czy zapisów windykacyjnych na ich schedy spadkowe.
Obowiązek zaliczenia darowizn lub zapisów na schedę spadkową istnieje przy dziale spadku dokonywanym tylko między zstępnymi (a więc dziećmi, wnukami, prawnukami) albo między zstępnymi i małżonkiem. Spadkodawca może jednak włożyć obowiązek zaliczenia także na spadkobiercę ustawowego innego niż jego zstępny albo małżonek.
W jaki sposób dokonuje się zaliczenia darowizny na schedę spadkową?
Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu.
Przykład: spadkodawca pozostawił po sobie majątek o wartości 600.000 zł i nie sporządził testamentu. Jego spadkobiercami ustawowymi jest tylko dwoje dzieci, przy czym jedno z tych dzieci kilka lat wcześniej otrzymało od spadkodawcy w drodze darowizny mieszkanie o wartości 150.000 zł. W tej sytuacji wartość darowizny doliczamy do spadku, którego wartość w wyniku tego doliczenia wynosi 750.000 zł. Wartość tę dzielimy przez 2 (ponieważ jest dwóch spadkobierców ustawowych), otrzymując kwotę 375.000 zł, od której następnie odejmujemy wartość ww. darowizny (150.000 zł), otrzymując kwotę 225.000 zł. Wartość udziału spadkobiercy, który otrzymał darowiznę, wyniesie zatem 225.000 zł. Natomiast wartość działu spadkobiercy, który darowizny nie otrzymał, wyniesienie 375.000 zł.
Przy obliczaniu wartości przedmiotu darowizny bierze się pod uwagę stan tego przedmiotu z chwili dokonania darowizny, natomiast jego wartość ustala się według cen z chwili działu spadku. Natomiast wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku.
Przy zaliczeniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny lub zapisu windykacyjnego. Jeśli zatem jeden ze spadkobierców otrzymał od spadkodawcy w drodze darowizny mieszkanie, które komuś wynajmował i czerpał z tego korzyści, to korzyści tych nie zalicza się na schedę spadkową tego spadkobiercy.
Wyłączenie spadkobiercy z powodu otrzymania darowizny lub zapisu windykacyjnego
Jeżeli okaże się, że wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, która przysługuje danemu spadkobiercy, to spadkobierca ten nie będzie zobowiązany do zwrotu nadwyżki. Jednakże w takiej sytuacji przy dziale spadku nie uwzględnia się ani tej darowizny lub zapisu windykacyjnego, ani w ogóle tego spadkobiercy, tak jak gdyby go w ogóle nie było (przyjmuje się bowiem, że otrzymał on już należną mu część majątku spadkowego). Wówczas dział spadku przeprowadza się pomiędzy pozostałymi spadkobiercami.
Kiedy darowizna nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową?
Jeśli spadkodawca nie chce, aby dokonana przez niego darowizna lub zapis windykacyjny był później zaliczany na schedę spadkową, to musi złożyć oświadczenie o zwolnieniu darowizny lub zapisu windykacyjnego z obowiązku zaliczenia do spadku. Oświadczenie takie może być umieszczone w samej umowie darowizny, w testamencie, a nawet może stanowić odrębny dokument. W tym ostatnim przypadku ważność takiego oświadczenia ocenia się niezależnie od oceny ważności umowy darowizny czy testamentu.
Niezależnie od powyższego, zaliczeniu na schedę spadkową nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Chodzi tutaj o prezenty (a więc darowizny) zwyczajowo dokonywane z okazji urodzin, imienin, świąt lub innych okazji.
Jeśli więc przykładowo dziecko dostanie na urodziny od swojego rodzica telefon komórkowy, to taka darowizna nie będzie podlegała zaliczeniu na schedę spadkową tego dziecka. Ale jeśli będzie to np. samochód albo nieruchomość, to wówczas będzie istniał obowiązek takiego zaliczenia. W przypadku drobnych darowizn nie ma konieczności aby spadkodawca wyłączył je od zaliczania do spadku.
Koszty wychowania i wykształcenia też mogą podlegać zaliczeniu do spadku
Oprócz darowizn i zapisów windykacyjnych, na schedę spadkową mogę być zaliczone również poniesione przez spadkodawcę na rzecz zstępnego koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeśli koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Należy tutaj porównać koszty ponoszone w danym środowisku z kosztami, jakie rzeczywiście zostały poniesione przez spadkodawcę. Tylko jeśli różnica między tymi kosztami będzie ewidentna, to wówczas będzie możliwe zaliczenie nadwyżki tych kosztów na schedę spadkową.
Radca prawny Nina Wolska
Kancelaria Prawna Opole