Z danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że liczba rozwodów i separacji w Polsce jest relatywnie wysoka w stosunku do liczby zawieranych związków małżeńskich. W 2018 roku w Polsce zawarto bowiem ponad 192 tysiące małżeństwa, ale w tym samym roku rozwodów było prawie 63 tysiące, natomiast separację orzeczono w przypadku około 1,3 tysiąca związków małżeńskich.
Charakterystyczne jest, że liczba rozwodów w miastach jest niemalże trzykrotnie większa aniżeli w wioskach, natomiast separacji wśród mieszkańców miast jest ponad dwa razy więcej niż mieszkańców wsi. Lektura niniejszego artykułu pozwoli dowiedzieć się czym jest separacja, w jakich przypadkach jest orzekana przez sąd, jakie są jej skutki, a także czym różni ona się od rozwodu.
Na czym polega separacja?
Choć okoliczności prowadzące do orzeczenia rozwodu i separacji są z reguły bardzo podobne, to jednak na gruncie obowiązujących przepisów różnice między rozwodem a separacją są istotne. Rozwód stanowi bowiem sposób rozwiązania małżeństwa i orzekany jest przez sąd w sytuacji, gdy między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia.
Aby dowiedzieć się więcej o rozwodzie, przeczytaj artykuły „Rozwód bez orzekania o winie” oraz “Czy warto zdecydować się na rozwód z orzeczeniem o winie?“
Natomiast separacja z założenia ma charakter czasowy, ponieważ nie powoduje ona rozwiązania małżeństwa i służyć ma jedynie okresowemu rozdzieleniu małżonków. W związku z tym uzyskanie separacji jest znacznie łatwiejsze niż uzyskanie rozwodu.
Jakie są podstawy orzeczenia przez sąd separacji?
Zgodnie przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, separacja może być orzeczona, jeśli pomiędzy małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia. O zupełnym rozkładzie związku małżeńskiego można mówić, jeśli między małżonkami ustały więzi fizyczne (cielesne), duchowe i gospodarcze, a więc gdy możemy powiedzieć, że małżonków nie łączą ani więzi uczuciowe, ani nawet prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego. Do orzeczenia separacji nie jest natomiast konieczne – w odróżnieniu od rozwodu – aby rozkład pożycia był trwały.
Podobnie jak przy rozwodzie, istnieją przeszkody uniemożliwiające orzeczenie separacji. Nie jest ona dopuszczalna, jeśli wskutek niej miałoby ucierpień dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a zatem są to takie same przeszkody, jak w przypadku rozwodu. Aby dowiedzieć się więcej na temat przeszkód orzeczenia takiego stanu, przeczytaj artykuł „Kiedy rozwód nie jest możliwy”.
Z wnioskiem o orzeczenie separacji może wystąpić każdy z małżonków. Jeśli małżonkowie nie mają wspólnych i małoletnich dzieci, do takiego orzeczenia z reguły wystarczający jest sam zgodny wniosek małżonków.
Czy małżonek może nie wyrazić zgody na separację?
Do orzeczenia przez sąd separacji nie jest konieczne, aby drugi małżonek wyraził na to zgodę. Zatem nawet jeśli jeden z małżonków występuje do, natomiast drugi nie wyraża na separację zgody, to sąd mimo to może orzec separację, jeśli tylko stwierdzi zupełny rozkład pożycia małżeńskiego i jednocześnie brak przesłanek negatywnych (opisanych powyżej).
Zatem jedyne, co w takiej sytuacji może zrobić małżonek, który nie chce takiego rozdzielenia, to podejmowanie inicjatywy dowodowej w celu wykazania, że między małżonkami nie doszło do zupełnego rozkładu pożycia. Ponadto okoliczność, że z żądaniem orzeczenia separacji występuje małżonek wyłącznie winny rozpadu małżeństwa, również nie jest to przeszkodą, gdyż sąd rozpoznający żądanie bada tylko czy zachodzą podstawy do orzeczenia, a nie to, czy i który z małżonków ponosi winę za rozpad związku małżeńskiego.
Może się też zdarzyć tak, że jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi żąda orzeczenia rozwodu. W takiej sytuacji sąd bada w pierwszej kolejności, czy żądanie rozwodu (jako żądanie najdalej idące) jest uzasadnione, a więc czy nastąpił zupełny i trwały rozpad małżeństwa. Jeśli tak, to sąd orzeknie rozwód, mimo że drugi małżonek żądał tylko orzeczenia separacji. Jeśli zaś nie, to sąd orzeknie tylko separację, o ile oczywiście ustali, że doszło do zupełnego rozkładu pożycia.
Co zawiera wyrok?
W orzeczeniu o separacji, oprócz samego stwierdzenia, że orzeka się separację między małżonkami, sąd ma obowiązek uregulować jeszcze wiele istotnych kwestii. Przede wszystkim zgodnie z przepisami w orzeczeniu o separacji sąd musi wskazać, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie i wówczas separacja wywołuje takie skutki, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Oprócz tego sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z tym dzieckiem. Ponadto sąd orzeka o obowiązku alimentacyjnym małżonków wobec ich wspólnego dziecka. Jeśli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd powinien także ustalić sposób korzystania z tego mieszkania.
Jakie są skutki separacji?
Jak wskazano powyżej, separacja nie powoduje rozwiązania małżeństwa, w związku z czym małżonkowie w niej pozostający nie mogą zawrzeć nowego związku małżeńskiego, gdyż formalnie nadal mają status małżonków. To oznacza, że na gruncie obowiązującego prawa (nie tylko prawa rodzinnego) traktowani są nadal jak małżonkowie. Dotyczy to przykładowo prawa podatkowego. W wyrok z dnia 23 kwietnia 2008r. (sygn. akt II FSK 373/07) Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że wobec małżonków, wobec których orzeczono separację, należy przyjąć te same zasady opodatkowania darowizn pomiędzy nimi, jakie odnoszą się do małżonków.
Ponadto małżonkowie mogą zostać obciążeni obowiązkiem alimentacji na rzecz drugiego małżonka, jeśli wymagają tego względy słuszności. W przeciwieństwie do rozwodu, po orzeczeniu separacji małżonkowie nie mogą powrócić do swojego poprzedniego nazwiska. Separacja wywołuje daleko idące skutki na gruncie prawa spadkowego. Przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się bowiem do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Oznacza to, że jeśli po prawomocnym orzeczeniu jeden z małżonków umrze, to drugi małżonek nie będzie po nim dziedziczył na podstawie ustawy.
Czy separację można cofnąć?
Wobec tego, że podstawą orzeczenia separacji nie jest trwały rozpad małżeństwa, to może się zdarzyć, że pomimo separacji małżonkowie ponownie nawiążą między sobą więzi uczuciowe i – mówiąc potocznie – po prostu wrócą do siebie. Przepisy przewidują możliwość „cofnięcia” separacji. Zgodnie bowiem z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, sąd ma obowiązek orzec o zniesieniu separacji na zgodne żądanie małżonków. Oznacza to, że po otrzymaniu zgodnego wniosku małżonków, sąd jest tym wnioskiem związany i nie bada już, czy małżonkowie nawiązali między sobą ponownie więzi uczuciowe. Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki, przy czym sąd musi rozstrzygnąć w orzeczeniu o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.
Radca prawny Nina Wolska
Kancelaria Prawna Opole