W postępowaniu karnym jedną ze stron jest pokrzywdzony, tj. każdy, czyje dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem. Jeśli natomiast pokrzywdzony chce aktywnie działać w trakcie postępowania sądowego, musi być oskarżycielem posiłkowym. W przeciwnym przypadku pokrzywdzony nie będzie mógł aktywnie uczestniczyć w rozprawach sądowych, tj. zadawać pytań oskarżonemu i świadkom, składać wniosków dowodowych ani nawet złożyć apelacji od wyroku, jeśli nie będzie zadowolony z jego treści (za wyjątkiem wyroku warunkowo umarzającego postępowanie). Oskarżyciel posiłkowy występuje na rozprawie obok oskarżyciela publicznego (prokuratora), popierając oskarżenie.
Co zrobić, aby zostać oskarżycielem posiłkowym?
Aby uzyskać status oskarżyciela posiłkowego, należy złożyć oświadczenie o zamiarze wykonywania uprawnień oskarżyciela posiłkowego. Oświadczenie takie powinno się zgłosić ustnie na rozprawie albo pisemnie najpóźniej do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Zatem trzeba to zrobić przed odczytaniem aktu oskarżenia przez prokuratora, co następuje z reguły na początku pierwszej rozprawy. Termin ten jest nieprzekraczalny i nie podlega przywróceniu, więc jeśli go przegapimy, to niestety nie możemy już być oskarżycielem posiłkowym – w takim przypadku mamy nadal jedynie status pokrzywdzonego i możemy właściwie tylko obserwować i słuchać co dzieje się na rozprawach.
Osobie, która nie jest profesjonalnym prawnikiem, może bardzo łatwo umknąć na rozprawie moment rozpoczęcia przewodu sądowego, zwłaszcza, że stosunkowo niewielu sędziów pyta pokrzywdzonych czy chcą być oskarżycielami posiłkowymi. Aby uniknąć takiej sytuacji, najlepiej od razu po otrzymaniu z sądu zawiadomienia o terminie pierwszej rozprawy, wysłać do sądu pismo z oświadczeniem o zamiarze działania jako oskarżyciel posiłkowy.
Sąd ma bowiem obowiązek wysłać do pokrzywdzonego zawiadomienie o terminie pierwszej rozprawy. Przyjmuje się, że oświadczenie o zamiarze wykonywania uprawnień oskarżyciela posiłkowego, można złożyć jeszcze na etapie postępowania przygotowawczego po przedstawieniu zarzutu podejrzanemu (tj. jeszcze zanim sprawa trafi do sądu wraz z aktem oskarżenia).
Kto może być oskarżycielem posiłkowym w przypadku śmierci pokrzywdzonego?
Śmierć pokrzywdzonego albo oskarżyciela posiłkowego (w wyniku przestępstwa albo w wyniku zupełnie innych przyczyn) nie oznacza, że w postępowaniu karnym nie pojawi się oskarżyciel posiłkowy.
W takim bowiem przypadku osoby najbliższe lub osoby pozostające na utrzymaniu zmarłego mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Za osobę najbliższą uważa się małżonka, wstępnego (rodzice, dziadkowie), zstępnego (dzieci, wnuki), rodzeństwo, powinowatych w tej samej linii lub stopniu oraz osobę pozostającą w stosunku przysposobienia o jej małżonka, a także osobę pozostającą we wspólnym pożyciu.
Wykonywanie uprawnień oskarżyciela posiłkowego nie zawsze jest możliwe
Sąd może odmówić dopuszczenia określonej osoby do udziału w sprawie jako oskarżyciel posiłkowy. Takie działanie sądu może nastąpić wtedy, kiedy uzna on, że w sprawie występuje już zbyt duża liczba oskarżycieli posiłkowych, jeżeli jest to niezbędne do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania albo że dana osoba nie może być oskarżycielem posiłkowym. W tych dwóch pierwszych przypadkach oskarżyciel posiłkowy, który nie został dopuszczony do udziału, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie 7 dni od doręczenia mu postanowienia sądu o odmowie dopuszczenia go do udziału w sprawie.
Radca prawny Nina Wolska
Kancelaria Prawna Proximo Opole