Każdy doskonale wie na czym polega darowizna. Zgodnie z przepisem art. 888 kodeksu cywilnego, przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Opisując tę umowę prościej – generalnie chodzi o nieodpłatne przeniesienie na inną osobę jakiegoś składnika majątkowego (np. mieszkania, samochodu, określonej sumy pieniężnej).
Przeniesienie własności danego przedmiotu następuje już w momencie zawarcia umowy, o ile tylko zawarta ona jest w wymaganej przepisami formie (np. w przypadku nieruchomości musi to być forma aktu notarialnego). Oznacza to, że osoba obdarowana staje się właścicielem składnika majątku darczyńcy w momencie zawarcia umowy. Przepisy przewidują jednak taką możliwość, jak odwołanie darowizny w określonych przypadkach.
Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego
Najczęściej wskazywaną podstawą odwoływanych darowizn jest rażąca niewdzięczność obdarowanego. Zgodnie z przepisem art. 898 § 1 kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Za rażącą niewdzięczność uważa się w szczególności popełnienia przestępstwa na szkodę darczyńcy przeciwko jego życiu, nietykalności cielesnej, zdrowiu fizycznemu lub psychicznemu, czci i godności osobistej i zawodowej oraz przeciwko jego mieniu (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.10. 1999r., II CKN 528/98; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13.12.2013r., sygn. akt I ACa 586/13).
Za rażącą niewdzięczność obdarowanego, uzasadniającą cofnięcie darowizny, uznawane są również odmowa świadczenia pomocy i opieki, zwłaszcza jeśli obowiązek jej niesienia wynika również ze stosunków rodzinnych, rozpowszechnianie informacji uwłaczających darczyńcy, żądanie eksmisji rodzica z mieszkania stanowiącego przedmiot darowizny i zarazem jego dorobek, pobicie i ciężkie znieważenie darczyńcy, naruszenie przez obdarowanego stosunków rodzinnych łączących go z darczyńcą, w tym obowiązku wdzięczności.
Rażąca niewdzięczność obdarowanego, na którą powołuje się darczyńca, musi nastąpić po zawarciu umowy. Wcześniejsze zachowania obdarowanego względem darczyńcy nie stanowią podstawy odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, nawet jeśli darczyńca dowiedział się o nich po dokonaniu darowizny. Ponadto rażąca niewdzięczność musi nastąpić względem darczyńcy, a nie np. względem jego członka rodziny albo osoby mu bliskiej, chyba że zamiarem obdarowanego było wyrządzenie „pośrednio” krzywdy również darczyńcy.
Darczyńca nie może jednak cofnąć darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, jeśli przebaczył on obdarowanemu. Przebaczenie nie musi mieć żadnej oficjalnej formy, nie jest konieczne też, aby zostało skierowane do obdarowanego albo zakomunikowane innej osobie, ale wystarczy, żeby zostało uzewnętrznione (np. poprzez fakt utrzymywania przez darczyńcę i obdarowanego normalnych stosunków po zaistnieniu rażącej niewdzięczności).
Odwołanie darowizny z powodu pogorszenia stanu majątkowego darczyńcy
Niezależnie od sytuacji opisanej powyżej, odwołanie darowizny może nastąpić w przypadku pogorszenia sytuacji materialnej darczyńcy. Jak stanowi przepis art. 896 kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Ten przypadek odwołania darowizny występujące zdecydowanie rzadziej, niż odwołanie darowizny z powodu niewdzięczności obdarowanego. Jak wynika z brzmienia wyżej wymienionego przepisu, cofnięcie darowizny w takiej sytuacji może nastąpić tylko jeśli darowizna nie została jeszcze wykonana, a więc gdy pomimo zawarcia umowy darowizny składnik majątku nie został jeszcze wydany obdarowanemu (np. w przypadku darowizny mieszkania, gdy nie przekazano mu jeszcze lokalu, a w przypadku darowizny samochodu, gdy nie przekazano jeszcze kluczy i dokumentów od samochodu).
Podstawą odwołania darowizny jest pogorszenie sytuacji majątkowej darczyńcy, przy czym nie chodzi tu o każde pogorszenie, ale pogorszenie na tyle istotne, że po zawarciu umowy darczyńca nie posiada majątku na zaspokojenie swoich usprawiedliwionych potrzeb (np. wyżywienie, mieszkanie, opieka) lub nie jest w stanie prawidłowo wywiązać się z obowiązków alimentacyjnych.
Badając usprawiedliwione potrzeby darczyńcy bierze się pod uwagę m.in. jego wiek, stan zdrowia oraz dotychczasową stopę życiową. Przyczyny, które spowodowały pogorszenie sytuacji materialnej darczyńcy nie mają istotnego znaczenia, gdyż mogą to być zarówno okoliczności od niego niezależne, jak i niezależne (np. nagła choroba, klęska żywiołowa, utrata pracy). Ponadto darczyńca może odwołać darowiznę w przypadku, gdy pogorszenie jego sytuacji majątkowej nie pozwala mu na prawidłowe wywiązanie się z obowiązków alimentacyjnych, jakie rzeczywiście na nim ciążą.
Jak odwołać darowiznę?
Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie, nawet jeśli przedmiotem darowizny była nieruchomość i w związku z tym umowa darowizny została zawarta w formie aktu notarialnego. Z chwilą skutecznego odwołania darowizny darczyńca staje się ponownie właścicielem składnika majątku, a obdarowany tym właścicielem przestaje być i ma obowiązek zwrotu przedmiotu darowizny. Oczywiście rzadko się zdarza aby obdarowany uznał cofnięcie darowizny za skuteczne i zwrócił przedmiot darowizny, więc w takich przypadkach konieczne staje się wystąpienie na drogę postępowania sądowego.
Należy jeszcze pamiętać o terminie na odwołanie darowizny. Zgodnie z przepisami darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o rażącej niewdzięczności obdarowanego. Po upływie tego terminu uprawnienie do cofnięcia darowizny wygasa.
Radca Prawny
Nina Wolska