Odziedziczenie spadku przez kilka osób wiąże się z powstaniem wspólności majątku spadkowego. Oznacza to, że wszyscy spadkobiercy są współwłaścicielami całego spadku i wchodzących w jego skład przedmiotów w stosunku odpowiadającym odziedziczonym przez nich udziałom w spadku. Jeśli zatem przykładowo spadek po zmarłym odziedziczyli jego żona i dwoje dzieci – każde po 1/3 – to jeśli w skład spadku wchodzi np. mieszkanie oraz dom (których wyłącznym właścicielem był zmarły), to jego żona i dzieci są współwłaścicielami tego mieszkania i domu, a udział każdego w prawie własności wynosi po 1/3. Aby uregulować sytuację prawną w tym zakresie i podzielić majątek spadkowy konieczne jest dokonanie właśnie działu spadku. Dział spadku to zatem nic innego jak dokonanie podziału majątku spadkowego między spadkobiercami.
Jeśli spadek przypada tylko jednej osobie, to z oczywistych przyczyn nie ma potrzeby dokonywać działu spadku, ponieważ w takiej sytuacji jedynym właścicielem przedmiotów wchodzących w skład spadku jest jedyny spadkobierca.
Jaka jest sytuacja spadkobierców przed dokonaniem działu spadku?
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego jeżeli jest kilku spadkobierców, to do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku generalnie stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Każdy ze współspadkobierców jest uprawniony i zobowiązany do współdziałania w zarządzie majątkiem spadkowym. Do czynności zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda większości współspadkobierców. W braku takiej zgody każdy ze współspadkobierców może żądać upoważnienia sądowego do dokonania czynności.
Spadkobierca przed dokonaniem działu spadku, może rozporządzić (a więc np. sprzedać) swoim udziałem w określonym przedmiocie należącym do spadku. Jednak na takie rozporządzenie musi on uzyskać zgodę wszystkich pozostałych spadkobierców. Jeśli chociażby jeden ze spadkobierców nie wyrazi na to zgody, to dokonane rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.
Należy zaznaczyć, że dokonanie działu spadku nie jest obowiązkowe. Jeśli spadkobiercom nie przeszkadza fakt, że są oni współwłaścicielami wszystkich przedmiotów wchodzących w skład spadku, to mogą oni wspólnie zarządzać i rozporządzać tymi przedmiotami pomimo braku działu spadku.
Umowny dział spadku
Jeśli spadkobiercy dojdą do wniosku, że należy dokonać działu spadku, to można to zrobić na dwa sposoby – poprzez umowny dział spadku albo sądowy dział spadku.
Jeśli chodzi o umowny dział spadku, to przeprowadza się go poprzez zawarcie umowy między wszystkimi spadkobiercami. Warunkiem zawarcia takiej umowy jest to, żeby wszyscy spadkobiercy byli stronami umowy o dziale spadku. Jeśli spadkobierców jest przykładowo czterech i tylko trzech z nich chce zawrzeć umowę, to niemożliwe będzie dokonanie umownego działu spadku. Umowa o dziale spadku może być zawarta w zwykłej formie pisemnej. Jeśli jednak w skład spadku wchodzi nieruchomość, to umowa o dział spadku musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Jeśli zaś do spadku należy przedsiębiorstwo, to umowa o dział spadku powinna być zawarta co najmniej w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Ale jeśli w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość, to umowa o dział spadku musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
Umowny dział spadku może obejmować cały spadek albo zostać ograniczony do określonej części spadku. Częściowy dział spadku ma uzasadnienie np. wówczas, gdy spadkobiercy doszli do porozumienia co do zasad podziału określonych przedmiotów wchodzących w skład spadku, natomiast co do innych jeszcze nie i nie chcą w tym zakresie kierować sprawy do sądu.
Sądowy dział spadku
Jeśli spadkobiercy nie potrafią albo nie chcą dojść do porozumienia w zakresie sposobu dokonania działu spadku, to dział spadku może nastąpić w postępowaniu sądowym. Aby zainicjować takie postępowanie nie jest konieczna zgoda wszystkich spadkobierców – wystarczy, że co najmniej jeden spadkobierców złoży wniosek do sądu o dział spadku i wówczas wszyscy pozostali spadkobiercy staną się uczestnikami postępowania sądowego.
Sądowy dział spadku musi obejmować cały spadek, a więc wszystkie przedmioty wchodzące w skład spadku. Celem postępowania o dział spadku jest bowiem kompleksowe podzielenie spadku między spadkobierców, aby docelowo każdy z nich otrzymał określony majątek ze spadku i nie musiał w przyszłości prosić o zgodę innych spadkobierców, jeśli będzie chciał np. sprzedać określony przedmiot. Wyjątkowo, jeśli istnieją jakieś ważne powody, sądowy dział spadku może zostać ograniczony do określonej części spadku. Takim ważnym powodem jest np. fakt, że w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo – wówczas sąd może podzielić pozostałą część spadku.
W przypadku gdy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo, dział spadku obejmuje to przedsiębiorstwo z uwzględnieniem potrzeby zapewnienia kontynuacji prowadzonej przy jego wykorzystaniu działalności gospodarczej. Oznacza to, że dzieląc spadek, do którego należy przedsiębiorstwo, sąd musi dążyć do tego, aby przedsiębiorstwo to po dokonaniu działu spadku nadal funkcjonowało. Nie można zatem w sądowym dziale spadku wymagać, aby działalność przedsiębiorstwa została zakończona, a majątek tego przedsiębiorstwa został podzielony. Jeśli jednak spadkobiercy i małżonek spadkodawcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie, nie osiągnęli porozumienia co do kontynuacji tej działalności, to w ramach sądowego działu spadku można zlikwidować i podzielić to przedsiębiorstwo.
Z momentem dokonania działu spadku – umownego albo sądowego – ustaje wspólność majątku spadkowego. Spadkobiercy stają się wyłącznymi właścicielami poszczególnych przedmiotów, które przypadły im w ramach dokonanego działu spadku.
Uchylenie się od skutków umowy o dział spadku
Spadkobierca, który zawarł umowę o dział spadku pod wpływem błędu, może uchylić się od skutków prawnych takiej umowy. Warunkiem skutecznego uchylenia się od takiej umowy jest to, aby błąd dotyczył stanu faktycznego, którego strony umowy uważały za niewątpliwy. Przykładowo jeśli okaże się, że stan techniczny albo wartość określonych przedmiotów wchodzących w skład spadku jest odmienny aniżeli przyjmowaniu podczas działu spadku, to jest to podstawa do uchylenia się od skutków prawnych umowy o dział spadku.
Ponadto warunkiem skutecznego uchylenia się od skutków prawnych umowy o dział spadku jest zachowanie terminu rocznego liczonego od momentu wykrycia błędu.
Radca prawny Nina Wolska
Kancelaria Prawna Opole i Wrocław